TONG: ROOT-CAUSE OF MAGELAN’S DEATH

Complementary to the present political revolution of P-Noy to veer away from corruption and greed and walk the path of righteousness, this septuagenarian blogger has the following piece in Pilipino – “TONG: UGAT-SANHI NG KAMATAYAN NI MAGELLAN SA PILIPINAS.” The account was read from the book “Magellan, A Voyage of Life” by Allan P. Hearn.

March 16, 1521 is recorded in our history as the date of discovery of the Philippines.

Ferdinand Magellan is acknowledged in world history as the man who discovered the Philippines.

Antonio Francisco Pigafetta was Magellan’s personal recorder of the day-to-day events during that historical voyage of his life.

April 27, 1521: Pigafetta recorded the death of Magellan; ending in the diary - they killed “our mirror, our light and comfort, and our true guide.”

Lapu-Lapu: The name etched in Philippine history and in every Pilipino mind - the man who killed Magellan.

Lapu-lapu the chieftain of Mactan Island killed Magellan in earnest, defending his territory against the assault of about three scores of Spanish soldiers fully equipped with armors and weapons.

Buwis. Butaw. Tax. Harbor Tariff. Royal Tax. Tribute. Ang pagsingil sa lahat ng iyan, kahit noon pa man at sa kasalukuyan, ay bahagi na nang kasaysayan.

Protection money ng mga goons, terrorist, gayun din ng pulis, at iba pang alagad ng batas. Revolutionary Tax ng NPA, Abu Sayaff, MILF, at iba pang rebeldeng grupo. Pass Way sa mga barangay at pribadong lupain, na daraanan ng tao at kalakal. Ang mga ito naman ang ilan sa tawag nang bagong panahon.

Ang lahat ng mga nabanggit ay ipinatutupad ng may awtoridad, lider sa lugar, may kapangyarihan at karapatan. Pakiusap, lakas ng loob at sapilitan na may kasamang pananakot ang pagkuha nito sa kinauukulan.

Harbor tariff ang singil ni Raha Humabon nang sumapit ang ekspedisyon ni Magellan sa pantalan ng Cebu. Royal tax, tribute naman para sa Hari ng Espanya ang nais ni Magellan buhat sa buong kapuluan. Ang puntong ito ang tumbok na talakay kung bakit hindi nakabalik sa Espanya si Magellan.

Depende sa umiiral na may kapangyarihan o may karapatan, ang lahat ng iyan ay maaari nating bigkisin ngayon sa isang kolokyal na salitang Pinoy- TONG.

TONG. Lintakin mo, matay ko mang pakalimiin buhat sa kasaysayan, TONG ang ugat-sanhi at dahilan nang maagang kamatayan ni Magellan sa kamay ni LAPU-LAPU sa baybayin ng maliit na pulo ng Mactan sa “ARKIPELAGO NI SAN LAZARO,” apat na raan at siyamnapung taon (490) nang lumipas, ngayong 2011.

Tunghayan natin ang ulat kasaysayan ni Magellan buhat sa aklat (Magellan, A Voyage of Life) by Alan P. Hearn (1966), isang Briton na naninirahan sa Pilipinas.

Marso 16, 1521. Ang araw nang bumulaga sa paningin ni Magellan ang tangos (cape) ng isang pulo (Samar) sa bahaging ito ng Timog Silangang Asya – Araw ni San Lazaro ayon sa mga kristiyano. Kaya naman tinawag n’ya na “ARKIPELAGO NI SAN LAZARO,” ang unang pangalan ng bansang Pilipinas. Hindi nanatili ang pangalang ito. Napalitan ng Filipinas matapos ang mga sumunod na ekspedisyon.

Tutukan natin ang mahigit isang buwang yapak ni Magellan sa lupang Pilipinas. Yapak na hindi sumagi sa kanyang isip ang kanyang kamatayan dahil lamang sa TONG o tribute na hindi ibinigay lahat ni Lapu-Lapu.

Nilampasan ng nalalabing tatlong barko ng ekspedisyon ni Magellan ang pulo ng Samar. Kinabukasan ay nagpatuloy pakanluran hanggang marating ang isla ng Homomhon. Ilang tauhan ang inatasang umahon sa islang ito, alamin kung may katutubong naninirahan at humanap ng pagkain upang manumbalik ang lakas ng maraming tripulante.

Di nagtagal at bumalik silang dala kay Magellan ang kailangang pagkain at magandang balita: walang tao at lubos na sagana sa bungang kahoy at sariwang prutas. Inatasang gumawa ng pansamantalang tahanan at stockage o kanlugan ang mga tripulante upang sa pulong ito mamahinga at magpalakas ng kalusugan. Sagana ang pulo sa “buko” o murang niyog na ang katas ay mayaman sa bitamina.

Matapos ang dalawang araw na kain, tulog, tahimik na pahingalay upang palakasin ang mga nanghinang katawan sanhi ng mahabang biyahe, pagod, gutom at sakit, dumating sa Homonhon ang isang bangka lulan ang sampung katutubo. Halos hubad ang mga ito at kulay pula ang ngidngid at ngipin dahil sa nginunguyang bunga.

Personal na sinalubong ni Magellan ang dumating na katutubo. Bagaman at hindi magkaintindihan sa wika, kahit may interpreteng Malay na si Enrique at isa pang kasamang bihag na si Omatu, kinaibigan sila ng mga kastila upang di maulit ang hindi magandang karanasan sa ibang lupaing naunang dinaungan sa may dagat Pasipiko.

Makaraan pa ang tatlong araw ay dumalaw na ang pinuno ng katutubo. Higit na matanda, suot ang palamuting ginto sa braso at tainga, gayundin may tanim na ginto ang mga sibat at kalasag. Kinailangan ni Magellan na pigilin ang kanyang tripulante na mahalata ang interes nila sa ginto. Ayon sa pinuno, Homonhon ang ngalan ng pulo at bahagi ng maraming isla mula timog hanggang hilaga ng Arkipelago.

Marso 25, 1521, matapos makumpuni at malinis ang tatlong barko, makapahinga, mabusog at magpalakas buhat sa sariwang pagkain, nagpatuloy ang ekspedisyon pahilagang kanluran. Dinaanan ang Leyte gulf at Surigao Strait, abot-tanaw ang dulong timog at hilaga ng Mindanao hanggang sapitin ang isa pang pulo Marso 28, 1521.

Nagkaintindihan si Enrique at katutubo sa wikang may kahalong Malay. Si Enrique ang personal na alila ni Magellan. Si Enrique ay sa Molucas Island binili ng nauna n’yang amo bago nalipat kay Magellan.

Nabatid nila na Limasawa ang tawag sa pulo at si Raha Colambu ang lider dito. Hango sa Malay ang wikang ginamit ni Enrique. Ito ang nagbigay katiyakan kay Magelan na nalibot na nila ang mundo at malapit na ang Spice Islands.

Abot na n’ya ang tugatog ng tagumpay bilang Kapitan Heneral. Ang ekspedisyong ito ang naglayag pakanluran at natagpuan ang lusutan tungo sa Silangan, at pagbalik sa Espanya ay siya na ang makikilalang unang manlalayag na umikot sa mundo; higit sa lahat ang pangako ng Hari na kayaman, karangalan, katanyagan.

Sa katiyakan ng lahat ng ito, isasagawa n’ya ang pagpapalaganap ng Kristiyanismo kasunod ang pagsakop sa Arkipelago ni San Lazaro sa pangalan ng Hari ng Espanya.

Ni hindi sumagi sa isipan ni Magellan ang nalalapit n’yang kamatayan sa loob ng kulang isang buwan.

Sa pulo ng Limasawa nagsimula ang ugnayan at pakikipagkaibigan. Nagpalitan ng regalo, kuwentuhan ng mahabang oras, hanggang sa maganap ang sanduguan (blood compact) ni Raha Colambu at Magellan. Idinaong ang tatlong malaking barko ng espanya.

Linggo, araw ng palaspas, ginanap sa Limasawa ang kauna-unahang misa sa Pilipinas. Nagtayo ng isang malaking Krus na kahoy si Magellan sa tuktok ng isang burol malapit sa kabayanan. Ito ang simbulo ng pag-angkin at pagsakop sa buong arkipelago sa ngalan ng Hari ng Espanya.

Nabatid ni Magellan ang tungkol sa higit na malaki at maunlad na pulo ng Cebu. Kailangang tulungan muna si Colambu na gapasin sa lalong madaling panahon ang hinog nang butil ng palay. Sa tulong ng matitipunong tauhan ni Magellan madaling tinapos ang anihan. Matapos ito ay isang masaganang piging at palitan ng kalakal.

Abril 3, 1521 nagsimula ang ekspedisyon tungo sa Cebu.
Abril 7, 1521 naman dumaong sa Cebu ang buong tropa ni Magellan kasama si Colambu. Inatasan si Don Antonio bilang sugo at Enrique bilang taga-pagsalita ni Magellan na makipag-ugnayan sa Raha ng Cebu. Malayo pa sa pampang ay nagpaputok ng malakas na kanyon pahiwatig ng kapangyarihan ng dayuhang Kastila na ikinatakot ng katutubo.

Si Humabon ang Hari ng Cebu. Sinabi n’ya sa sugo ang patakarang umiiral: Taripa sa daungan. TONG ang kolokyal na tawag natin ngayon.

Natural, ipinaliwanag ni Enrique na hindi papayag si Magellan sa patakarang ito sapagkat ang bansang Espanya ay makapangyarihan sa buong mundo. Pakay nila ay kapayapaan at kalakalan ngunit kung kinakailang at hindi maiiwasan ay handang sumuong sa madugong labanan.

Nagkaroon ng mainitang pagtatalo. Isang panauhin (nagosyanteng Arabo) ni Humabon ang nagkwento sa Raha tungkol sa pagkasakop sa East Indies at Spice Islands ng puting dayuhan at pinayuhan ang Raha na mabuting di hamak ang makipagkalakalan kaysa makipagdigmaan sa dayuhang kastila. Idinagdag ni Enrique na Portugal ang bansang sumakop doon at hindi Espanya, subalit ang Espanya ang higit na makapangyarihan sa lahat ng bansa. At binasa ni Enrique ang nakasulat na mensahe ng pakikipagkaibigan at kalakalan ni Magellan kay Raha Humabon.

Nagkaroon nang palugit (extension) sa pagpapatupad ng taripa sa daungan. Wala muna ang TONG. Masusi itong pagiisipan. Nagtatag ng isang Trading Post sa baybayin ng Cebu at nagsimula ang palitan at kalakalan. Naging simula rin ito nang higit na pagkakaibigan ng dayuhan at katutubo.

Hindi naglaon, sa paliwanag ni Raha Colambu napahinuhod si Humabon na maging Kristiyano. Inatasan ni Magellan si Padre Valderama na magtayo ng altar at sama-samang ganapin ang binyag sa Kristiyanismo, sampu ng mga asawa ni Humabon, alagad, at buong nasasakupan ng Cebu. Nagtayo rin sa Cebu ng isang malaking krus na kahoy bilang tanda ng pagtalima sa kapangyarihan ng Espanya.

Naging abusado ang maraming sundalo ni Magellan lalo na sa kababaihan. Sukdulan ang pang-abuso ni Duarte Barbosa, ang pinakamatalik na kaibigan ni Magellan. Ipinakulong n’ya ito at ikinadena sa barko.

Lalong nag-alab ang kagustuhan ni Magellan na mabinyagan at masakop ang iba pang kalapit tribu. Sa halip hikayatin, tinakot n’ya ang mga pagano na tutugisin kung hindi magiging binyagan. Ipinasunog ang mga estatwang idolo ng katutubo.

Ipinatawag sa isang miting ang mga lider tribu ng kalapit na mga isla at binalaan ang ilang rebelde kung hindi dadalo. Isa sa lider ng Mactan, si Lapu-Lapu, ay hindi dumalo. Natuon ang galit ni Magellan kay Lapu-Lapu.

Ipinasunog ni Magellan ang sentro ng Mactan at ipinagahasa ang kababaihan. Nagpasugo siya na magbigay si Lapu-Lapu ng alay o tribute: kung ilan bilang ng baboy, kambing, manok, bigas at niyog.

Ilan bahagi lamang ng alay na ipinagutos ang ipinadala kay Magellan ni Lapu-Lapu upang galitin ang dayuhan. Bilang lider katutubo, bakit nga naman siya magbibigay ng TONG sa isang dayuhan? Labag sa kanyang patakaran at prinsipyo ang magbigay ng TONG. . . . . . Regalo pwede pa.

Ang hindi pagbibigay ni Lapu-Lapu ng kumpletong TONG ang nagsilbing mitsa sa paglusob ni Magellan sa pulo ng Mactan.

Ikalawang Bahagi (Part II)

BLOW-BY-BLOW: MAGELLAN VS. LAPU-LAPU

Following is the continuation of Lolo Ome’s tribute to our national hero Lapu-Lapu. Hopefully, to show to the present day readers and next generation that “TONG,” indeed, was the very root cause of Magellan’s death in the hands of a Pilipino chieftain Lapu-Lapu. This Magellan series is complementary to the present political revolution to do away graft and corruption in governance and follow the path of righteousness.

Si Lapu-Lapu lamang, sa mga lider tribu ng karatig pulo ng Cebu, ang hindi dumalo sa miting na ipinatawag ni Magellan.

Bilang ganti ipinasunog ni Magellan sa kanyang marino ang kapitolyo ng isla kasabay ang pag-gahasa sa ilang kababaihan.

Matapos ang panununog, kagyat na nagpadala ng sugo at iniutos kay Lapu-Lapu na magbigay ng takdang bilang ng baboy, kambing, manok, bigas at niyog. Sa pananaw ni Lapu-Lapu ang atas na ito ay malinaw na matatawag na “TONG”. Kalahati lamang sa hiningi ang ipinadala ni Lapu-Lapu.

Lalong nagalit si Magellan sa di pagbibigay ni Lapu-Lapu ng takdang “TONG” na kanyang kinailangan.

Ito ay tahasang rebelyon at hindi n’ya dapat palampasin sa kabila ng pagtutol ng kanyang mga tauhan. Katuwiran nila, tatlong linggo na sila sa Cebu, tagumpay na nahanap na nila ang lagusan pakanluran at panahon na upang lumisan pabalik at mag-uwi sila ng maraming panlahok (spices) at sari-saring kalakal. Hindi na dapat personal na lumapag sa barko si Magellan upang tugisin si Lapu-Lapu. Labag ito sa kautusang militar at kaugaliang nabal.

Matigas talaga ang ulo ni Magellan.Tinanggihan ni Magellan ang alok ni Raha Humabon na isang libong sundalo, gayun din ang tulong ng anak ni Humabon na pangunahan ang sabay na pag-atake sa likod ng Mactan. Tinanggihan din ang alok na tulong ng isa sa anak ng kagalit ni Lapu-Lapu, si Zula, isa pang lider sa pulo ng Mactan.

Paniwala ni Magellan na tadhana ng Diyos na siya mismo ang mamuno sa maliit na pwersa, ngunit may higit na makapangyarihan armas, upang matigil ang rebelyon ni Lapu-Lapu at hindi pamarisan ng iba.

Ang barkong Trinidad kasama ang dalawa pa ay umalis ng Cebu. Sa maikling oras ng paglalayag, nag-angkla sila sa may isla ng Mactan. Hating-gabi nang Abril 27, 1521, handa sa laban na sumakay sa tatlong maliit na bangka ang 60 armadong sundalo sa pamumuno ni Magellan. Humimpil sila malapit sa pampang ng Mactan. Sa di kalayuan ay nakahimpil din ang ilang bangka, lulan ang ilan katutubo kabilang ang mag-ama ni Raha Humabon, upang maging saksi sa pangakong tagumpay ni Magellan.

Tatlong oras bago sumapit ang bukang-liwayway, isang sugo ang pinaahon ni Magellan upang himukin si Lapu-Lapu na isuko ang kanilang armas. Tinawanan at inaglahi lamang ito ni Lapu-Lapu. Sinabing handa silang ipagtanggol ang Mactan, kasabay ang hatid-pakiusap kay Magellan na hintayin ang sikat ng araw bago umatake dahil may hinihintay pang mga kakampi si Lapu-Lapu.

Inakala ni Magellan na ito ay isang pakana upang sa halip ay sumalakay agad habang madilim pa at mahulog sa inihandang mga patibong ni Lapu-Lapu. Kaya naman iniutos ni Magellan na manatili sa bangka at hintayin ang pagsikat ng araw.

Naging mahirap sa 60-kataong pangkat ni Magellan ang tatlong oras na paghihintay sa maliit na bangka suot ang mabigat na baluting bakal at pasan ang mabibigat na baril at iba pang armas pandigma. Dagdag pa rito ang tagaktak na tulo ng pawis dahil sa init ng gabi kasabay ang kagat ng naglipanang lamok sa bahagi ng mukha, kamay at paa na walang baluti.

Bukang-liwayway na nang lumusong sa tubig si Magellan at mandirigmang Kastila dahil hindi makalapit ang tatlo nilang bangka sa pampang sa dami ng mga corals (bulaklak ng bato) o bahura at bato sa baybay. Hanggang baywang ang lalim ng tubig, pasan nila ang mabibigat na armas at lalong naging mabagal ang kilos sa suot na baluti. Labing isang tauhan ang naiwan sa bangka upang magsilbing arteleriya, proteksyon sa pag-ahon sa pampang.

Sa kanilang pag-ahon, kanilang nabatid na hindi pala abot sa pampang ang bala ng artileriya. Bukas na bukas sila sa mga katutubo. Handang-handa si Lapu-Lapu. Tatlong maluwang at malalim na hukay o trenches ang dapat nilang tawirin. Sa pagitan ng bawat trentseriya ay hindi abot ang kanilang punlo sa naghihintay na katutubo.

Marami sa mga sundalo ni Magellan ay hindi pala sanay gumamit ng krus na panudla o crossbow kaya pasimula pa lamang sa unang trentseriya ay batid na nila na ang ekspedisyon ng 60 armadong Kastila laban sa isang libong tauhan ni Lapu-Lapu ay pagsuong sa tiyak na kamatayan. Walang silbi ang maikling baril na madaling maubos ang pulbora at bala.

Iniutos ni Magellan ang tigil putukan at labanan ang katutubo ng malapitan (hand-to-hand combat).

Kinailangan bumaba at pumakabila sa unang hukay. Umatras naman ang grupo ni Lapu-Lapu upang lalong mapalayo sa baybayin ang lumulusob na kaaway. Kagyat na inatasan ni Magellan si Cristobal Rabelas at Juan de la Torre na sunugin ang malapit na bahayan. Di pa gaanong nakakalayo ang ilang tauhang inatasan ay napalibutan na ang mga ito ng pulotong ng mga katutubo at nasaksihan ni Magellan ang kamatayan ng kanyang mga tauhan.

Bumulaga kay Magellan na wala silang laban. “Atras soldados” ang utos ni Magellan. Ang iba ay takbuhang pabalik habang ang iba ay lumalaban. Gayun na lamang ang hirap nila bago makaahon sa hukay-patibong ni Lapu-Lapu pabalik sa pampang kung saan sila ay pinaligiran ng pangkat ni Lapu-Lapu upang pigilan makabalik sa barko. Nagkanikaniyang karipas ng takbo ang mga kastila sa kabila ng utos ni Magellan na laban ang iba habang atras ang ilan.

Naiwan si Magellan at walo pang sundalo kasama ang matapat na alagad – si Enrique at Don Antonio. Sa pakikipaglaban, tinamaan ng palasong may lason ang hita ni Magellan. Binunot n’ya ito at magiting pa ring lumaban habang ang lason ay tumatalab sa kanyang katauhan.

Bilang tunay na Kapitan Heneral nanatiling siyang nagtanggol hanggang sumapit sa tubig patungo sa barko ang ilang nalabing sundalo. Saka pa lamang umatras ang natitirang pangkat ni Magellan.

Pantay tuhod ang tubig, nakipaglaban pa rin ang pangkat ni Magellan. Dalawang ulit nalaglag ang helmet ni Magellan dahil sa ulan ng sibat ng kalaban sa isang oras na pakikibaka na walang katiyakan.

Nagpadala ng tulong-pwersa si Raha Humabon. Subalit bago pa sumapit sa labanan ay sila mismo ang napuntirya ng maling asinta ng kanyon buhat sa barko at ang mga ito ay nagkahiwahiwalay ng walang katuturan.

Lima na lamang ang nalabing lumalaban sa tropa ni Magellan. Apat ang nasawi sa tama ng sibat sa kabila ng kanilang suot na baluting metal. Si Magellan mismo ay may tinamong sugat sa mukha at hinabol n’ya ng sibat ang katunggali. Wala na ang ipinukol na sibat, pilit n’yang inabot ang kanyang sable sa kanyang baywang subalit hindi na nakuhang mahugot sa kaluban dahil tinamaan s’ya ng sibat sa kamay.

Naging mabilis ang mga pangyayari. Sumugod si Lapu-Lapu at inundayan ng taga ng kanyang kampilan ang walang baluting paa ni Magellan. Bagsak patihaya, TIMBUWANG sa tubig si Magellan. Sinibat at inundayan ng saksak at sisinghap-singhap na naanod sa dagat ng Mactan hanggang bawian ng buhay.

Sa puntong ito natuon ang atensyon ni Lapu-Lapu at mga kampon sa pagkagapi kay Magellan, dahilan upang makatakas ang apat na nalabing tauhan ni Magellan. Tulala at hindi makapaniwala ang mga nakasaksi sa kamatayan ni Magellan; “ang tumugis ang siyang napatay ng tinugis.” (“The hunter was killed by the hunted.”)

Sugatan, halos agaw-buhay na nakabalik sa barko sina Don Antonio, Enrique, Filberto, at Escobar. Nasulat sa dayari ni Pigafetta ang kamatayan ni Magellan: Pinatay nila “ang aming salamin, ang aming liwanag at taga-alo, at siyang tunay naming patnubay” sa paglalayag. (They killed “our mirror, our light and comfort, and our true guide.”)

Sa bawat kasaysayan, may mapupulot na aral. Aral sa buhay na dapat limiin at pakinabangan. Piliin ang mabuti, ang masama ay iwaksi. Malinaw na TONG o “LAGAY” ang nagsilbing mitsa sa kamatayan ni Magellan.

Ang mga pangyayari sa buhay ni Magellan at Lapu-Lapu ay angkop pa rin sa ngayon. TONG ( LAGAY) ang dahilan sa kamatayan ni Magellan.

Higit na angkop, sapagkat lalong talamak ngayon ang “TONG.” Bahagi na ng buhay sa pamahalaan, local o nasyunal, ang TONG lalo na sa mga pagawaing bayan. May komisyon daw buhat sa mga kontraktor bago mapili sa biding.

Matapos manalo sa biding, TONG pa rin. Sa bawat pagsingil sa bahagi ng pagawaing natatapos (progress billing), TONG na naman.

Sumbong ng ilang kontraktor: “sobra na.” Sana daw naman ang TONG buhat sa kanila ay maibahagi man lamang sa higit na nangangailang empleyado at hindi sa bulsa lamang ng ilan napupunta. Ilang kawani na pinagkakatiwalaan. Ilang kawani na siyang susi at ugat ng katiwalian. Katiwalian ng ilang grupo na nagiipon kuno ng pondo na tila bunton ng buhangin na siyang ikakalat (daw) sa tuwing halalan.

Dagdag pa nila, paano pa sila kikita. Kaya ang uri at kalidad ng proyekto ay apektado. Ang sambayanan ang napeperwisyo.

Ito diumano ay “Standard Operating Procedure” (SOP) sa mga proyekto ng pamahalaan na ang pondo ay galing sa kaban ng bayan, ng lungsod, o lalawigan, lalo’t higit kung ang pondo ay yaong tinatawag na “Pork Barrel” buhat mambabatas para sa proyekto sa pagpapaunlad ng komunidad sa buong bansa.

Walang kumpa-kumpare, walang kama-kamaganak. Ang lahat ay pantay-pantay sa ngalan ng “SOP.”

Kahit daw sa ibang proyekto, na ang malalaking pondo ay utang o donasyon buhat sa ibang bansa, kadalasan TONG ang padulas upang isakatuparan.

Madalas batikusin ang TONG sa radyo, telebisyon at pahayagan. Subalit patuloy pa rin ang TONG sa kasalukuyan. Naging talamak na ang korapsyon maging sa hanay ng militar.
Mahirap patunayan, sapagkat marami ang nakikinabang. Walang maglakas loob na magbulgar ng katiwalian, dahil daw ang tunay na hustisya ay hindi naman makakamtan.
May ilang nagbuking subali’t sila ngayon sa balag ng alanganin ay nakalambitin kung hindi sa tulong at pagkupkop ng mga may pusong anak ng birhen. Sila pa mismo ang sinampahan ng mga kaso na kanilang haharapin.

Ultimong sa proseso ng ating hudikatura korapsyon ay bahagi na; tila umakyat na hanggang korte suprema.

Ang ginatasang kontraktor hindi maka-alma dahil walang kontrata kung hindi makikisama at makilaro sa “SOP” ng proyektong pambayan.

Isang Lapu-lapu ang kailangan upang ang TONG ay maglaho sa lipunan. Mabuhay si Lapu-Lapu, dangal ng bawat Pilipino!

Bato-bato sa langit, tamaan ay hwag magagalit. Sa tumatanggap ng TONG, balang araw may isang LAPU-LAPU sa buhay mo ay hahanTONG at di papayag MAGLAGAY NG TONG. Baka ang Lapu-Lapung ito ang siyang magsilbing tinik sa lalamunan mo at maging daan sa iyong TONGbalelong.

At dahil din sa “LAGAY” na TONG – tiyak ala Magellan ay timbuwang ka, pare koy. “Patay kang bata ka!” Goodbye!

P.S.
Dapat naman ang kasalukuyang kampanya ni P-NOY laban sa katiwalian ay totohanan talaga. Dapat hindi pamumulitika at gimik lamang pala. Dapat sa susunod na eleksyon, mga politiko na TONGkulin ang atupag sa halip na pag-ganap ng mahalagang tungkulin ay hwag nang iboto pa. Sila na naghahangad ng TONGkulin sa pamahalaan ay hindi
karapatdapat bigyang puwang pa.

Nagpupugay sa may tunay na adhikaing maglingkod sa bayan ng malinis at tapat, Lolo Ome.

BACLAYON: SOJOURN OF SEPTUAGENARIAN

Baclayon, loosely translated from local Boholano dialect, poetically denotes a long arduous trek to a distant hill made easy by walking idly together and story telling along the way.

Sojourn. Defined in Webster’s New Collegiate Dictionary: “A temporary stay;” “a journey to stay as a temporary resident” at a certain place (maybe faraway).

Septuagenarian: A person who is in his/her seventies.

On the first day of the valentines month year 2011, two septuagenarians were onboard flight 362 bound for Tagbilaran, the capital of the Province of Bohol. Baclayon, seven kilometers east of Tagbilaran, was their final destination.

The senior citizen duo would stay at the house of the late Colonel Guillermo W. Oppus (1918-1990). They were accompanied all the way by the late Col.’s youngest son Joseph, Pinong to some intimate Baclayanons, who invited them (us) to visit his native Baclayon.

Joseph’s beauteously simple daughter Niña Catrisa (nicknamed Nica) - a very cute, demure young lady, was the muse in this journey to Bohol. Nica is Joseph’s one and only offspring, so far, with his equally beautiful wife, nee Lourdes “Les” Llamas. Les is a scion of the late educator Don Pedro Llamas of Pagsanjan, Laguna, founding-owner of the first secondary high school in Calamba in 1930 – the Laguna Institute, now the Laguna College of Business and Arts.

Nica is a fresh nursing graduate of St. Paul College of Manila. A “dean’s lister,” she passed the nursing board examinations in her first take with flying colors. This very reserved young lady, I observed, is inseparable with her ubiquitous laptop as a prolific writer whenever an opportunity arises. Nica would stay with her uncle.

Joseph, 53, is tennis buddy to the Septuagenarians. Lolo Fanny, 70, is Epifanio de Vera a blue-blooded Pangkalatok. Lolo Ome, 71, aka Roman Romeo G. Nagpala is an orig Calamba-born die-hard Pinoy.

We are bona-fide residents of the City of Calamba in Laguna. The relaxing sport of lawn tennis binds us closely, welding a lasting companionship and harmonious friendship despite the generation gap. Joseph and Fanny are lay ministers at the Parish Church of St. John the Baptist in Calamba, just across the street of the Rizal Shrine.

Thus, these sojourners together flew and crossed the Luzon-Visayas sky boundary.

Joseph’s elder brother, soft-spoken Manong Nacing, fetched us from Tagbilaran airport with his black Sportivo. Nacing, 64, would be our truly accommodating host and tour guide, piloting his own car touring us around to various scenic and cultural destinations. We would never forget his mild deportment, natural hospitality and kindness; a very jovial fellow with hilarious stories to tell like his youngest sibling Joseph.

Our first taste of Bohol hospitality was at a seaside restaurant above the waters of Pook Pantalan, Cogon District, within the city limit. We lunched over local tinolang isda, crispy chicharon baboy, kilaw na isda, lato siwid, and other local fish concoctions. A bottle of brandy brought along by Fanny, a voracious drinker, was our “soft-drink” of the day. Liquor is Fanny’s every meal appetizer and regular sleep enhancer.

After our refreshing lunch amidst oceanic view of Panglao and Pamilacan Islands and pristine waters thereabouts, we experienced shopping at the city mall. The trio went to the mall’s pharmacy for our respective maintenance medicines; Joseph for his recurrent heart ischemia and the oldies for hypertension, blood sugar stabilizer, and arthritic pain reliever.
Our first evening was so relaxing at the baluarte plaza, a recently constructed long stretch of cemented pavement above the shallow waters just behind Baclayon Municipal Building, the original site of the Spanish lighthouse. This serves as the bay walk area to promenade and boat pier for tourists bound for Pamilacan bay dolphin/whale watching or the exclusive Bohol Beach Club at nearby Panglao Island.

The fresh and pure evening breeze softly touching one’s face brushing the problems away like magic even just for a fleeting moment prepares one to a dreamy slumber. And after over an hour of story telling a lie and rendition of Boholano kundiman songs by Joseph and his bosom friend cum aide de camp Kimal, Kim for short, we walked home and hit the hay straight.

The 2nd day of February is Joseph’s mother’s 91st birthday. Catalina Naron Pates-Oppus, Lola Laling the living matriarch to the ever growing Pates-Oppus clan in Baclayon, had seen the good old days as school teacher and devoted loving wife to the late Colonel husband. She took care of her husband and the family wherever the military officer’s posting would be.

Fleeting memories of the past were narrated briefly as everyone eagerly waited the delayed catered dinner exclusively for Pates-Oppus family circle and friends.

Kim, Lolo Ome, and the “oldie-sweet-Fanny” (kasi panot siya) enjoyed siesta time till evening moderately drinking especial Baclayon’s “bahalina tuba” and plentiful pulutan. We were joined briefly by Joseph’s balikbayan cousin Nang Norma with American husband Ralph.

Joseph shared the recollection of those grand days of old with his stickler officer papa and ever loyal and caring mama. Following is his tribute to mama:

"Mama was and still is a very conservative woman. Growing up, I remember her being a strict mother especially when it comes to siesta or nap time and finishing meals for my siblings and I. Having a military man as a father, one would think that Papa was the disciplinarian in our family—but he was not.

"Being a grade school teacher, Mama was used to the chaos in classrooms. Since after marrying Papa, she retired early from work and became a full-time house wife, I think that her being firm with house rules and our behavior had something to do with her passion for teaching and disciplining misbehaved students.

"Nevertheless, Mama was a very caring wife and mother to all of us in the family. Even with her loss of memory due to old age, Mama still asks us if we had eaten our meals or slept well whenever we’re staying in her house in Baclayon.

"Even though we can no longer have a deep conversation with her or ask her for her advice on life decisions, my siblings and I still enjoy talking to her. And although she always disagrees when I say this, I will always see Mama as a beautiful mother, regardless of her white hair and wrinkles."

In a capsule, this sojourn was fully enjoyed playing tennis almost daily at nearby Baclayon Tennis Club, sight seeing the surrounding bucolic hills and fishing village with man-made mangrove forest and the view of two islets yonder; drinking moderately bahalina tuba, tandu-ay, emperador light, cuatro-cantos or bilog, with local pulutan, e.g., kinilaw na isda (dilis, tuna, tulingan, cuja shell), seaweed lato, ginamos; tuyom (bottled sea urchin gonad), lukot, and sea cucumber gonad; talakitok ihaw, inihaw na daing na pague (stingray), and tuna sashimi with Japanese wasabe, etc. Touring must-see-places at neighboring towns topped the agenda.

We also belted our vocal chords in a one-night sing-along session in the home of Joseph’s best friend Edwin. Pre-departure eve sent Lolo Ome in the company of Joseph and aide-de-camp Kim at the floating boat-resto-sing-along bar anchored steps behind the tennis court drinking cold beer and listening to visayan music, etc. The effect of Fanny’s sleep enhancer (cuatro-cantos this time) took its toll and he was left behind dreaming of the beautiful tour operator we encountered in the farewell dinner hosted by Nacing day before.

First visitation, of course, was the nearest Baclayon Parish Church and its museum overflowing with rich antique cultural art-displays dating back to the Spanish era. This church is said to be one of the oldest in the archipelago.

Next and foremost was the experience at the cultural capital of Bohol – Loboc. Cruising the-now-famous Loboc River we made sure because without which Bohol travel tour is not complete.

Still early for the cruise scheduled before eleven, we went to the horseback riding camp. With no attendant in sight and no mustang to ride on we headed back to the Loboc tour complex.

We patiently waited at the cozy tourism center, walked thru its world-class docking facilities, and partook enjoyably the sumptuous lunch offered aboard.

The one-hour river cruise started from Loboc tourism complex as the floating restaurant glided through the stream along palm-fringed banks inland up to the Busay falls, with lush mountains overlooking, and back.

Our eyes and ears were feted by cultural dancers and festive rondalla music resonating from the river banks along the way; and at a vantage point afar was the Loboc church, with its visible three-story convent and bell tower, said to be one of the oldest also.


Abundant natural forest exists in the Province of Bohol, as well as man-made, particularly here in Loboc. Proof is its ecotourism adventure park now offering aerial rides via zip-line and cable cars travelling the distance of about 1,000 meters back and forth from hilltop to hilltop traversing across Loboc River by the Busay Falls.

Youthful Nica and her boyfriend - long-haired Kevin who flew separately from Manila - cabled through and enjoyed inhaling up-up-and-away the coolness of the pollution-free breeze with its revitalizing effect soothing to weary souls. The oldies, however, didn’t even think trying - afraid the zip-line mechanical system would bog down; wary Lolo Fanny said he didn’t want his remaining borrowed life cut short with the plunge.

Bohol ever since is always associated with the world-renown “chocolate hills.” And so Joseph relieved his brother from the steering wheel and raced the Sportivo from Loboc to Carmen town for the nature’s majestic viewing, and back home.

Chocolate hills are considered one of the wonders of natures. During our visit, however, the over-a-thousand hills seemed no chocolate anymore; from a distance all were seemingly peppermint green candy hills, Nacing said in jest.

On our trip back home that day Nacing made sure we saw those tiny arboreal mammals endemic to the Province of Bohol – the tarsier with its big owl-eyes always protruding in life and on photos shown on tourist brochures. Yes, we took pictures; and oblivious of the warning signs, the camera-flush of Lolo Ome made the tarsier closed its sleepy eyes temporarily blinded until we were gone. Tarsier is so small it fits snugly inside one’s pocket.


At twilight time we crossed the Tagbilaran-Panglao span and went down the nature-made-century-old “Hinagdanan Cave” but didn’t splash through its huge underground fresh water cave pool. As usual we just took pictures thereabouts underground. The tour-guide in Nacing reminded us always that farting is verboten there inside.

The next day adventure stop was at the exclusive Bohol Beach Club in Bolod, Panglao Island. We enjoyed walking the white beach sand tickling our soles while coolly watching foreign ladies here and there sunbathing to the max almost the whole day; Lolo Ome in particular personally posing close-up with a new-found girl friend - Sayo San - a very young Danish Japanese beauty who swift his lonely septuagenarian heart away. Ruefully, he was born very much too early and she was born too late.


The young-ones, Nica and Kevin, clearly enjoyed the inviting freshness of the surrounding waters together, like fish in wide aquarium. While the once-young Fanny immersed for hours to clear hang-over after consuming a bottle of vodka with Kim.

The sweet-Fanny (as in panotcha – a rounded sweet coconut delicacy made of coco-milk cooked in brown sugar syrup looking like a man’s bald head - panot means bald) enjoyed to the max this sojourn complete with beach crab hunting incident that gave him the moniker, truly “The funniest Fanny.” Here is what happened before Joseph’s eyes:

"As we were walking along the Baluarte, I saw a dead sea urchin lying on the side of the pavement in half. Knowing that the slightest touch of the creature can cause painful pricks, I cautioned Fanny not to touch it. As expected, the ever curious Fanny bent down and felt the sea urchin’s exterior. Luckily, the sea creature being lifeless, he did not get pricked. Going down on the side of the Baluarte where it is just a step away from falling into the water, Fanny saw a tiny sea urchin floating nearby. Since he did not get wounded on his first attempt to touch a sea urchin (which was dead), he tried his luck once again and reached out for the little creature. This time, Fanny got a small and yet very painful prick on his hand. After having a firsthand experience on the pain of sea urchin injuries, Fanny then saw a vagrant of sea urchins near him as he walked along the side of Baluarte. Not wanting to get wounded again by the spiky sea creatures, Fanny panicked. The pavement being wet and slippery, he fell on the sea urchins he was trying to avoid, face down. Doing his best to hoist himself up from the fall, Fanny’s hands were painfully resting on the sea creatures’ spikes. As a result, Fanny left the Baluarte with pricks all over his abdomen and arms, a slight trauma of the area and an unforgettably interesting story to share with his close friends back home."

Memorable was this Baclayon sojourn of the septuagenarian. It was a belated gift-trip, a travel, a journey, an experience filled with adventures in our remaining twilight zone of our life. We savor more those really hilarious true-to-life jokes about Baclayonons’ travel in the metropolis; especially those relating to Kim’s in his own Visayan accent revelation. Truly, laughter is the best medicine that makes septuagenarian’s heart grows younger.

Early morning on our last day, we joined Pinong uphill trekking over-a kilometer-stretch to the tomb of his father made easy by walking idly and story telling with Kim along the way. After paying his homage and on the way down, he recalled and narrated “the story of the sepulcher and the parish priest” of Baclayon long, long ago as we pass by the century-old cemetery administration building.

“One pitched dark night in November many, many years before, two mischievous men gathered two sacks of fresh peanuts from someone’s farm. They would divide the loot equally inside that building. As offering for the dead they left two pieces of peanuts by the door and locked the building.

“To ensure fair division they would count the whole contents of the two sacks of peanuts one by one under a flickering candle light with the sound of the drizzling rain. They would thus count aloud: ‘This one is for me; that one is for you.’

“Midnight crowing of the roosters awaken the sepulcher who heard two people talking. He tried peeping around but door and windows were closed and would not see what they were doing. He would listen intently and would clearly hear repeatedly – ‘This one is for me; that one is for you.’

“Devout catholic as he was and superstitious, the sepulcher surmised it must be Satan and the Angel deciding who would go to hell and who would to heaven among the residents. Afraid and nervous he ran fast to fetch the priest from the convent at the town proper.

“Rousted from bed the priest run uphill with the sepulcher to verify what was that all about. They both listened more intently and would hear repeatedly the same dialogue – ‘This one is for me; that one is for you.’ It went louder since the counting was almost finished.

“Last they heard was – ‘Now we are finished, you would go your way and I would go my way. No, not yet, there were two more outside the door.’ Last words they heard, indeed, because they ran fast downhill so afraid that either of them or both would belong to Satan; and did not see the men opened the door and picked-up one each the peanut offering.”

End of the story; we would have to catch our flight back to Manila that 8th day of cupid’s month in the year of our Lord 2011.

Goodbye, Baclayon!